تحلیل سیستمی مفهوم تقوا در قرآن

تقوا یکی از مفاهیم بلند و عمیق قرآنی است که در سنت و سیره معصومین (ع) نیز به غایت متجلی است. به زعم متفکرینی چون استاد شهید مرتضی مطهری تقوا اعم از تقوای مذهبی، الهی و غیره لازمة انسانیت است و خودبه‌خود مستلزم ترک، اجتناب و گذشت‌هایی است. از آنجا که این مفهوم دارای بعد اجتماعی است و به نص قرآن حکیم یکی از ویژگی‌های متولیان امور اجتماعی می‌باشد، از سوی دیگر به نظر می‌رسد در مباحث مربوط به مدیریت سیستم‌های اجتماعی (سازمان‌ها) چندان مورد توجه واقع نشده و مغفول مانده است، این نوشتار به  دنبال واکاوی مفهوم تقوا در قرآن کریم و تأمل در آن با روش تحلیل سیستمی می‌باشد.محقق با تلفیق دو روش «تحلیل محتوا» و شاخه‌ای از تحلیل سیستمی موسوم به «پویایی‌شناسی نرم سیستم (SSD)» سعی کرده است ضمن نوآوری در روش تحلیل، در باره مفهوم تقوا در قرآن حکیم بازاندیشی نماید. بدین ترتیب که پس از جست‌وجو بر اساس کلید واژه‌های تقوا، متقین و سایر کلمات مرتبط با ریشه «وقایه»، برای دقت بیشتر و فهم دقیق‌تر مفاهیم آیات و توجه به روابط بین آیات قبل و بعد، کل قرآن حکیم مطالعه شد؛ نگاه پویایی‌شناسانه به محتوای آیات دربرگیرندة مفهوم تقوا و مشتقات آن باعث شد نگاه یکپارچه به روابط علی بین آیات به وجود آید و ضمن درک عمیق این مفهوم از منظر قرآن حکیم، ویژگی‌های تقوا، عوامل مؤثر بر تقوا و پی‌آمدهای دنیوی و اخروی آن مدل‌سازی شود.
یافته‌ها نشان داد که مفهوم تقوا مسبوق بر سه مفهوم اصلی دیگر است که به صورت کلی می‌توان از آن‌ها تحت عناوین «خردمندی/ بصیرت/ آگاهی»، «باورهای دینی/ ایمان» و «عمل/ رفتار صالح» یاد کرد؛ این عوامل به طور مستقیم و غیرمستقیم روی مفهوم تقوا تأثیرگزار هستند. از سوی دیگر «تقوا» از پی‌آمدهای بسیاری برخوردار است که در دو دسته «پی‌آمدهای دنیوی» و «پی‌آمدهای اخروی- دنیوی» قابل دسته بندی است؛ تعامل پویای بین عوامل مؤثر بر تقوا، خودِ تقوا و پی‌آمدها یا نتایج آن نشان داد که نقطه آغاز حرکت به سوی تقوا و تقویت آن، توجه به خرد و اندیشه‌ورزی/ بصیرت است که به ایمان و باورهای دینی قوام می‌بخشد و فرد مؤمن با انجام اعمال صالح (آگاهانه، مؤمنانه، خیرخواهانه و خالصانه) به ویژگی‌هایی متصف می‌شود که تقوا نامیده می‌شود. این ویژگی‌ها پی‌آمدهای دنیوی (مثل هدایت الهی، عدم غفلت، شکرگزاری و تعظیم شعائر الهی) و پی‌آمدهای اخروی- دنیوی (مثل رستگاری بزرگ، معیت و پشتیبانی خداوند، عاقبت به خیری، پاداش بزرگ و برتری نزد خداوند) به‌دنبال دارد.