مفهوم‌سازی گردشگری معنوی با تأکید بر انسان‌شناسی حکمت متعالیه

معنویت، حالتی از حالات انسانی و دستیابی به آن، یک نیاز فطری و یک ضرورت حیاتی در جامعه مضطرب و پرآشوب امروزی است. بر‌همین‌اساس، دیدگاه دربارۀ انسان و ویژگی‌ها و ساحات وجودی او، بر نگرش نسبت‌به معنویت و راه‌های دستیابی به آن اثر می‌گذارد. در زمان معاصر، گرایش به معنویت و معنا‌طلبی در بسیاری از نقاط جهان رو به گسترش است و به‌طور مستمر حضور افراد استقبال‌کننده در برنامه‌های معنوی (مانند گردشگری معنوی) افزوده می‌شود. این در‌حالی است که تعاریف شناخته‌شده و مهمی که تاکنون از گردشگری معنوی در ادبیات رایج گردشگری ارائه‌شده، یا این‌گونه گردشگری را صرفاً مترادف با زیارت در‌نظر گرفته و آن را محدود می‌سازند یا هرگونه معنا جویی در سفر صرف‌نظر از ماهیت معنا و نحوه دستیابی به آن را در زمرۀ گردشگری معنوی طبقه‌بندی می‌نمایند و این موضوع، برنامه‌ریزی در این شاخۀ رو به گسترش گردشگری را با چالش‌هایی مواجه ساخته است.
به‌منظور گره‌گشایی از این مسئله، در این نوشته تلاش شده تا بر‌اساس انسان‌شناسی مطرح در حکمت متعالیه[1] که محل تلاقی فلسفه‌های اسلامی (فلسفه‌های مشایی، اشراقی و عرفانی) محسوب شده و مجموع قرآن، برهان و عرفان (وحی و عقل و شهود) مبنای آن هست، ابتدا به تعیین سه ساحت وجودی انسان (ذهنی- ادراکی، گرایش‌های احساسی عاطفی، ارادی- عملی) پرداخته‌شده و سپس با تعریفی جامع و مناسب از سلسله‌مراتب مضامین معنویت (ذهنی، قلبی و رفتاری) به بیان گونه‌های حالات و خصوصیات انسان معنوی (ذهنی- ادراکی، قلبی، رفتاری) مبادرت شود. در ادامه به طرق دستیابی به خصوصیات انسان معنوی مبتنی بر دو بعد جوانحی و جوارحی اشاره داشته و بر‌اساس الزامات سه‌گانه‌شناختی و ذهنی مراقبه از یک‌سو و روش‌های عملی شش‌گانه اجرای مراقبه از‌سوی‌دیگر، به مفهوم‌سازی گردشگری معنوی از طریق انطباق با مفاهیم مطرح در ادبیات گردشگری پرداخته‌شده است.
نتیجه این انطباق درنهایت موجب تعریف مفهومی از گردشگری معنوی بر مبنای انسان‌شناسی حکمت متعالیه گردید و در پایان با تعمیم مبانی آرای حکمای متعالیه؛ به‌تعریف عملیاتی گردشگری معنوی متشکل از مؤلفه‌های گردشگری معنوی و اسباب و الزامات تحقق اهداف گردشگری معنوی اقدام گردید که در آن به تبیین مؤلفه‌هایی همچون هدف سفر معنوی، بازدید معنوی، تمرکز و تفکر گردشگر، هم‌سفران معنوی، الزامات قبل و پس‌از سفر، معنویت مقصد و جاذبه‌ها، معنویت زمان سفر، وسیله سفر، محل اقامت، خوراک و آشامیدنی و نهایتاً تکرار سفر و یادآوری خاطرات پس‌از سفر معنوی و نیز آموزش و راهنمای سفر معنوی پرداخته شد. بدین‌ترتیب، چارچوب‌های «گردشگری معنوی» یا به‌عبارت‌دیگر، «دستیابی به معنویت از طریق سفر» مطرح شد تا بدین‌طریق، برنامه‌ریزی برای ابعاد مختلف این‌گونه گردشگری، تسهیل شود.